Τα προϊστορικά χρόνια
Στα προϊστορικά χρόνια μοναδικό μέσο καθαρισμού ήταν το νερό. Γνωρίζουμε όμως ότι το 2300 π.Χ. στη Μεσοποταμία χρησιμοποιείτο κάποιο υλικό σαν είδος φαρμάκου για τις πληγές και σαν καθαριστικό των μαλλιών αλλά δεν γνωρίζουμε τη σύστασή του ούτε αν ήταν παρόμοιο με το σαπούνι. Σχεδόν ένα αιώνα νωρίτερα το 2200 π.Χ. οι Βαβυλώνιοι είχαν εφεύρει τη βασική μέθοδο παρασκευής σαπουνιού την χημική αντίδραση δηλαδή ενός εστέρα – που υπάρχει στα φυτικά έλαια – και μιας βάσης. Χρησιμοποιούσαν έλαιο κασσίας (το δέντρο από το οποίο παράγεται η κανέλα) βρασμένο με στάχτη και νερό (το βράσιμο της στάχτης με το νερό παίζει το ρόλο της βάσης – είναι ουσιαστικά η αλισίβα που χρησιμοποιείτο παλαιότερα αφού διέλυε τα λίπη). Το χρησιμοποιούσαν κυρίως για επούλωση πληγών, θεραπεία δερματικών παθήσεων, καλλωπισμό αλλά και για πλύσιμο. Το 1550 π.Χ. στην Αίγυπτο σύμφωνα με περιγραφές σε πάπυρο, χρησιμοποιείτο ένα προϊόν παρόμοιο με σαπούνι, και παράλληλα αναφέρεται η χρήση μίγματος ζωικού λίπους και φυτικών ελαίων με το οποίο έλουζαν τακτικά τα μαλλιά τους. Δεν είναι όμως σαφές αν ήταν προϊόν καθαρισμού ή περιποίησης των μαλλιών.
Η Αρχαία Ελλάδα
Οι αρχαίοι Έλληνες δεν χρησιμοποιούσαν το σαπούνι για το πλύσιμο του σώματός τους, αλλά προτιμούσαν να πλένονται με νερό, άργιλο (κάποιες άργιλοι είναι λιπόφιλες – άρα έχουν σχετικά απορρυπαντικές ιδιότητες), ελαφρόπετρα, λάβα ή ακόμα και πυριτική άμμο θαλάσσης ή ποταμού (που χρησιμοποιούνταν σαν αποξεστικά – ‘απολεπιστικά’ όπως θα λέγαμε σήμερα υλικά) και στάχτη όπως είπαμε και πριν. Μετά έκαναν συχνά στο σώμα τους επάλειψη με λάδι. Η επάλειψη με λάδι ήταν πολύ συνηθισμένη, και για να αφαιρεθεί (όπως και για τον ιδρώτα τη σκόνη κλπ.) χρησιμοποιούσαν την στλεγγίδα.
Στην αρχαία Αθήνα, σε μικρή απόσταση από το ιερό του Ασκληπιού κάτω από την Ακρόπολη, βρισκόταν ένα μικρό, υπαίθριο ιερό αφιερωμένο στη Νύμφη, προστάτιδα του γάμου και των γαμήλιων τελετών. Παρότι το ιερό ήταν στενά συνυφασμένο με την κοινωνική και θρησκευτική ζωή της πόλης για πέντε τουλάχιστον αιώνες (7ος-2ος αι. π.Χ.), δεν είναι γνωστό από τις γραπτές πηγές. Ταυτίστηκε όμως σύμφωνα με τις επιγραφές επάνω σε αγγεία και όστρακα, καθώς και τον ”όρο” (ορόσημο) του ιερού, στήλη με την επιγραφή: ”Όρος ιερού Νύμφης”. Από τις επιγραφικές μαρτυρίες και τα αναθήματα προσδιορίστηκε η λατρευτική υπόσταση της θεότητας, που φαίνεται ότι σχετίζεται με την Αφροδίτη και την Ήρα προστάτριες του γάμου. Ανάμεσα στα πολυπληθή αφιερώματα που εκτίθενται στις εντοίχιες προθήκες κυριαρχούν οι λουτροφόροι (πολυτελή αγγεία με χαρακτηριστικό ψηλόλιγνο σχήμα ζωγραφισμένα με τη μελανόμορφη ή ερυθρόμορφη τεχνική με θέματα της διακόσμησης σχετικά με το γάμο) που συνδέονταν με τις γαμήλιες τελετές και χρησίμευαν για την μεταφορά νερού από την αθηναϊκή κρήνη Καλλιρρόη για το γαμήλιο λουτρό των νεονύμφων, τελετουργία γνωστή ως ”λουτροφορία”.
Οι Ρωμαϊκή περίοδος
Στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία 1ος – 2ος μ.Χ. οι Ρωμαίοι έμαθαν την κατασκευή σαπουνιού από τους Γαλάτες (κελτική φυλή) που χρησιμοποιούσαν ζωικό λίπος και στάχτη φυτών για να το φτιάξουν. Saipo ήταν η ονομασία του, από όπου προέρχεται και η λέξη soap (σαπούνι). Την ίδια περίπου εποχή στην Ελληνιστική Ελλάδα του 200 μ.Χ. οι Έλληνες χρησιμοποίησαν το σαπούνι για να καθαρίζουν τους αμφορείς αλλά και τα αγάλματα. Την ίδια εποχή ο Έλληνας γιατρός Γαληνός (129-199μ.χ.) ο δεύτερος σπουδαιότερος γιατρός της αρχαιότητας μετά τον Ιπποκράτη, συνιστά το πλύσιμο του σώματος με σαπούνι, ως προληπτικό μέτρο κατά των δερματικών παθήσεων.
Οι μύθοι
Και βέβαια αργότερα καλλιεργήθηκαν και μύθοι. Ο μύθος θέλει την επινόηση του σαπουνιού στην Αρχαία Ελλάδα (μάλλον απίθανο), στο νησί της Λέσβου, όπου ζώα θυσιάζονταν προς τιμήν των θεών. Μέρος των ζώων (ότι δεν τρωγόταν) στην τελετή της θυσίας αποτεφρώνονταν και έτσι στάχτες (πηγή αλκαλίων – βάση, δηλαδή, όπως είδαμε πιο πάνω) από τα ξύλα της φωτιάς αναμειγνύονταν με ζωικά λίπη. Ύστερα από ισχυρές νεροποντές, στο τοπικό ποταμάκι όπου οι γυναίκες έπλεναν τα ρούχα έρεε ένα κιτρινωπό υγρό προερχόμενο από το βουνό των θυσιών και έκανε τα ρούχα καθαρότερα. Αντίστοιχο με τον Μύθο της Λέσβου συναντάμε και στην Ευρωπαϊκή ‘μυθολογία’.